Sunderland Jan Maurycy (1891–1979), prawnik, artysta fotografik, krytyk, publicysta, malarz, tłumacz.
Ur. 7 II w Warszawie, był synem Stanisława (zob.) i Cecylii z Rosengartów.
Dzieciństwo spędził S. w Siedlcach, gdzie od r. 1901 uczył się w rosyjskim gimnazjum. Relegowany za udział w strajku szkolnym w r. 1905, uczęszczał przez dwa lata do utworzonej wówczas w Siedlcach szkoły polskiej. Następnie kształcił się w domu i w r. 1909 zdał jako ekstern egzamin maturalny w Męskim Gimnazjum Klasycznym w Kaliszu. T.r. podjął studia na Wydz. Prawa Uniw. Moskiewskiego. Należał wówczas do Bratniej Pomocy Studentów Polaków, jako autor tekstów i aktor występował w kabarecie, pisał wiersze. Na dalsze studia prawnicze wyjechał w r. 1913 do Paryża i kształcił się tam równocześnie w École Libre des Sciences Politiques et Sociales. Poznał fotografa Feliksa Nadara (syna) i dzięki zaprzyjaźnionemu Bohdanowi Marconiemu uczestniczył w zajęciach artystycznych w Académie de la Grande Chaumière.
Wybuch pierwszej wojny światowej w r. 1914 zastał S-a w Ostendzie. Wyjechał stamtąd do Wielkiej Brytanii; przebywał w Folkestone i Londynie, gdzie pracował w sekcji rosyjskiej Międzynarodowej Komisji Aliantów. W r. 1917 kupił swój pierwszy aparat fotograficzny «Kodak» (model «Brownie» 2,6 × 9 cm). W poł. r. 1918 wrócił do Warszawy; odbył następnie aplikanturę sądową, w czasie której został oddelegowany do Łukowa, gdzie zaprzyjaźnił się z malarzem Januszem Podoskim. Od jesieni 1919 był asesorem, a potem referentem w Prokuratorii Generalnej RP. Jako ochotnik wziął udział w wojnie polsko-sowieckiej 1920 r. Dzięki nawiązanym za pośrednictwem Podoskiego kontaktom ze studentami warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych, należał do ich nieformalnego stow. artystycznego «Różowy Płomień» i uczestniczył w organizowanych przez nich plenerach; z l. 1923–4 pochodzą jego pierwsze własne prace olejne. Od czasu wakacji w Zakopanem, w r. 1922, fotografował górali i Tatry oraz zbierał podhalańskie teksty i melodie (czterdzieści melodii przez niego zanotowanych znalazło się po latach w opracowaniu A. Chybińskiego „O polskiej muzyce ludowej”, W. 1961).
Od r. 1923 prowadził S. w Warszawie własną kancelarię adwokacką; został też radcą prawnym Polskich Zakładów Graficznych i Polskiego Monopolu Tytoniowego. Nadal fotografował, posługując się w l. 1925–7 aparatem kliszowym 6 × 9 z obiektywem «Tessar», a następnie aparatami «Bergheil Voigtländer z Heliarem» (6 × 9 i 4,5 × 6, F 4,5). W l. dwudziestych za pośrednictwem Jerzego Landego poznał w Wilnie Jana Bułhaka. W l. 1929–30 uczęszczał w Warszawie na kurs Polskiego Tow. Fotograficznego, gdzie był uczniem Feliksa Składanka, Mariana Dederki i Zdzisława Marcinkowskiego. Jako fotograf zadebiutował w r. 1929, pokazując na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu wykonany kilka lat wcześniej Widok nad Kozią Przełęczą Wyżnią w stronę Kozich Czub, a na ekspozycji fotografii krajoznawczej Polskiego Tow. Krajoznawczego w Warszawie serię Widoków tatrzańskich. W r. 1930 uczestniczył m.in. w IV Międzynarodowym Salonie Fotografiki w Polsce (w Wilnie) i Drugiej Ogólnopolskiej Wystawie Fotografiki (w Krzemieńcu), a w r. 1931 w V Międzynarodowym Salonie Fotografiki w Polsce (w Warszawie). W listopadzie w Polskim Tow. Fotograficznym (PTF) w Warszawie miał swą pierwszą wystawę indywidualną; t.r. w piśmie „Fotograf Polski” (z. 11) ukazał się tekst jego autorstwa pt. Jan Sunderland i jego wystawa w P.T.F. (wypowiedź biograficzna). W listopadzie 1931 zadebiutował jako krytyk fotograficzny, omawiając w „Gazecie Polskiej” środowisko fotografów krzemienieckich. W r. 1932 eksponował swe prace na I Ogólnopolskiej Wystawie Fotografiki w Tarnowie i VI Międzynarodowym Salonie Fotografiki we Lwowie; w „Fotografie Polskim” ukazały się wtedy kolejne ich recenzje. W r. 1933 pokazał prace na: VII Międzynarodowym Salonie Fotografiki w Krakowie, Wystawie Fotografiki Polskiej w Warszawie i III Wystawie Fotografiki w Wilnie, w r. 1934 na VII Międzynarodowym Salonie Fotografiki w Poznaniu, a w r. 1935 na Wystawie Fotografiki Polskiej w gmachu Zachęty w Warszawie i IX Międzynarodowym Salonie Fotografiki w Krakowie. W r. 1935 otrzymał brązowy medal na Międzynarodowej Wystawie Fotografiki w Madrycie. Wykonywał fotografie o tematyce głównie tatrzańskiej, z przewagą zdjęć krajobrazowych, odbijane na matowym papierze. W różnych czasopismach opublikował blisko dziewięćdziesiąt recenzji i artykułów teoretycznych poświęconych fotografii, w których starał się przenieść «psychologiczną teorię prawa» Leona Petrażyckiego do dziedziny estetyki. Były to m.in. O obiektywizmie w krytyce artystycznej i wartości krytyki subiektywnej („Fotograf Pol.” 1935 nr 2), Najważniejsze tezy odczytu: Formy geometryczne w sztukach plastycznych (wygłoszonego w PTF i Tow. im. śp. L. Petrażyckiego w Warszawie, „Przegl. Fot.” 1937 z. 5) oraz O jednym z zadań fotografiki („Almanach Fotografiki Pol.” 1937). Przełożył z języka rosyjskiego pozostające w rękopisach prace Petrażyckiego „Prawo a sąd” (W. 1936) oraz „Zagadnienia prawa zwyczajowego” (W. 1938). W r. 1939 w „Fotografie Polskim” (nr 6) opublikował przekład z języka francuskiego pt. Historia sztuki o fotografice [...] Z rozdziału pt. „Daguerre, malarz spotyka się z niebezpiecznym współzawodnikiem” (fragment pracy H. van Loon, „Histoire des Arts”, Paris 1938). W r. 1937 został członkiem Fotoklubu Polskiego, a na przełomie l. 1938 i 1939 należał do członków nieformalnego Fotoklubu Warszawskiego.
Podczas okupacji niemieckiej S. został 10 XI 1939 aresztowany w Warszawie jako zakładnik; zwolniono go 12 XI t.r. Doskonalił umiejętności malarskie w pracowni Podoskiego; uprawiał wówczas głównie technikę pastelową. W lipcu 1940 zamieszkał z rodziną w majątku krewnych we wsi Łętów pod Garwolinem i prowadził księgowość ich gospodarstwa; podczas pobytu w Łętowie namalował ok. 200 pasteli. Przełożył kolejne prace Petrażyckiego: „Bona fides v graždanskom prave” (Pet. 1897; mszp. tłumaczenia w posiadaniu rodziny) oraz pierwszy tom „Akcii, birževaja igra i teorija ekonomičeskich krizisov” (Pet. 1911), który, podobnie jak fotografie pozostawione w warszawskim mieszkaniu, uległ zniszczeniu w czasie powstania warszawskiego 1944 r.
Po rozparcelowaniu Łętowa w r. 1944 przeniósł się S. z rodziną do Kamieńca. Wiosną 1945 wrócił do pracy jako radca prawny w Polskim Monopolu Tytoniowym w Łodzi, a następnie w Warszawie, gdzie włączył się również do odbudowy życia fotograficznego. Został radcą Centralnego Inst. Kultury i należał do założycieli Polskiego Związku Artystów Fotografików (później Związek Polskich Artystów Fotografików ); był w Związku członkiem Komisji Rewizyjnej i Kwalifikacyjnej, a od r. 1948 także Komisji dla Muzealnych Zbiorów Fotografiki. Należał również do Komisji Kwalifikacyjnej Stowarzyszeń Fotograficznych. Od początku t.r. wchodził w skład społecznej Komisji Opiniodawczej dla wystaw fotograficznych przeznaczonych za granicę (m.in. obok Bułhaka i Tadeusza Cypriana). W czasopismach fachowych (m.in. w „Świecie Fotografii”) publikował nadal recenzje i artykuły, na wieczorach dyskusyjnych warszawskiego oddziału PTF wygłaszał referaty; był jurorem w konkursach fotograficznych. Został konsultantem wystawy „110 lat Fotografiki Artystycznej i Użytkowej”, zorganizowanej w ramach III Festiwalu Plastyki w Sopocie (sierpień 1950). Po śmierci w r. 1950 Bułhaka wygłosił w Toruniu w r. 1951 na tzw. Akademii Bułhakowskiej PTF referat Rozwój osobowości artystycznej Jana Bułhaka, a w „Stolicy” (1951 nr 9) opublikował artykuł Jan Bułhak i jego sztuka. W r. 1954 wziął udział w wystawie „An Exhibition of Polish Photography” prezentowanej w USA. W l. pięćdziesiątych i sześćdziesiątych eksponował prace najczęściej w Warszawie: na Wystawie Fotografiki Członków Polskiego Związku Fotografików (17 XII 1950 – 6 I 1951), na Wystawie Fotografiki Polskiej (kwiecień 1951), na Ogólnopolskich Wystawach Fotografiki (w l. 1952–7, 1960 i 1961). Na warszawskiej ekspozycji „Polska w Fotografii Artystycznej” (sierpień–wrzesień 1960) pokazał głównie fotografie tatrzańskie i portrety wykonane w technice bromowej, a chromowy portret córki z r. 1956 Krysia, także na ekspozycji w Norymberdze w r. 1958. W r. 1953 ukończył monografię Z dziejów fotografii tatrzańskiej w Polsce od początków do I wojny światowej (niewyd., mszp. w Muz. Tatrzańskim w Zakopanem). W „Fotografii” (1958 nr 2–6) opublikował cykl artykułów pt. Początki polskiej fotografii tatrzańskiej, kontynuowany jako osobne artykuły w l. 1960 (nr 4–6), 1961 (nr 7, 8) i 1962 (nr 6–9). W r. 1962 ukazał się jego album Portret artystyczny w fotografii amatorskiej (W.), w r. 1963 książka Estetyka fotografii krajobrazu (W.), a w r. 1974 Almanach fotoamatora (W.). W r. 1968 był S. gościem honorowym IV Salonu Fotografiki Polski Północnej „Złocisty Jantar”. W magazynie fotograficznym „Foto” prowadził od r. 1975 rubryki: Foto Ocena i Foto Kronika.
Jako fotograf był S. tradycjonalistą; uważał, że «fotografia uczy odkrywać w naturze te wartości, których bez pomocy dzieła sztuki byśmy nie dostrzegli». Był pionierem polskiej fachowej krytyki fotograficznej, znanym z celnych i obrazowych sformułowań (stworzył m.in. termin: kielecka szkoła krajobrazu). Miał tytuły Honorowego Fotografa Krajoznawcy Polski (nadany przez Komisję Fotografii Krajoznawczej PTTK), Honorowego Członka Inter Club Krakowskiego Tow. Fotograficznego (nadany 28 II 1979) oraz Honoraire Excellence Międzynarodowej Federacji Artystów Fotografików (FIAP). S. zmarł 3 IX 1979 w Warszawie, został pochowany w grobie rodzinnym na cmentarzu ewangelicko-augsburskim przy ul. Młynarskiej (al. 6, grób 17). Był odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi (1955) i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1964).
Z poślubioną 14 VII 1934 Ireną z Miedzińskich, siostrą Bogusława Miedzińskiego (zob.) miał S. syna Andrzeja (ur. 1935) i córkę Krystynę Annę (ur. 1937).
Pośmiertnie ukazały się książki S-a: Estetyka i sztuka fotografii (Kr. 1979) oraz Z moich wspomnień (W. 1990). Komisja Fotografii Krajoznawczej Zarządu Głównego PTTK wybiła w r. 1979 ku czci S-a medal pamiątkowy. W Miejskim Ośrodku Kultury w Nowym Targu organizowany jest od r. 1980 Międzynarodowy Konkurs Fotograficzny im. S-a pt. Krajobraz Górski. Prace S-a Krysia i Kącik (ostatnia z r. 1958), przypomniano w marcu i kwietniu 1985 na wystawie w warszawskiej Zachęcie „Polska Współczesna Fotografia Artystyczna”. Jego fotografie pokazano również w Warszawie w r. 2007 na ekspozycjach: Wystawa członków Fotoklubu Polskiego (1929–1939) (marzec–kwiecień) i „Polska fotografia XX wieku” (lipiec–sierpień).
Fotografie S-a znajdują się w zbiorach Muz. Tatrzańskiego w Zakopanem.
Enc. tatrzańska; Rymkiewicz J. M., Sunderlandowie w: Leśmian. Encyklopedia, W. 2001 (liczne nieścisłości); Szulc, Cmentarz Ewangelicko-Augsburski; Szulc M., Materiały do historii fotografii polskiej. I bibliografia 1836–1956, Wr. 1963; – IV Ogólnopolska Wystawa Fotografiki [OWF], W. 1954; Czwarty Międzynarodowy Salon Fotografiki [MSF] w Polsce, Wil. 1930; Druga OWF, Krzemieniec 1930; II OWF, W. 1952; X OWF, W. 1960; IX MSF w Polsce, W. 1935; XI OWF, W. 1961; VIII MSF w Polsce, P. 1934; V OWF, W. 1955; V MSF w Polsce i Wystawa Przemysłu Fotograficznego, W. 1931; Pierwsza OWF w Tarnowie, Tarnów 1932; I Wystawa Artystycznej Fotografii, Kr. 1932; I Biennale Polskiego Krajobrazu, W. 1963; Polska w fotografii artystycznej, W. 1960; Polska współczesna fotografia artystyczna, Wr. 1985; VII OWF, W. 1957; VII MSF w Polsce, Kr. 1933; VI OWF, W. 1956; VI MSF w Polsce, Lw. 1932; III OWF PTF, Kr. 1951; III OWF, W. 1953; III Wystawa Fotografiki w Wilnie, Wil. 1933; Wystawa fotografii, W. 1966; Wystawa fotografii członków Fotoklubu Polskiego (1929–1939), W. 2007; Wystawa fotografiki członków Polskiego Związku Fotografów, W. 1950; Wystawa fotografiki polskiej, W. 1933, W. 1935; Wystawa fotografiki polskiej, Ł. 1951; Złocisty Jantar IV Salon Fotografiki Polski Północnej 1968, Sopot 1968; – Garztecki J., Jan Sunderland czyli tolerancja, „Fotografia” 1967 nr 8 s. 178–80 (fot.); Płażewski I., Dzieje polskiej fotografii, W. 2003 (fot.); Sempoliński L., Kilka słów o Janie Sunderlandzie, „Fotografia” 1962 nr 2 s. 43–6 (fot.); Żdżarski W., Historia fotografii warszawskiej, W. 1974; – Garlicka A., Jan Sunderland, „Fotografia” 1979 nr 2/14 s. 2–4 (fot.); Sunderland A., Jan Sunderland (1891–1979). Obiektyw i toga, „Palestra” 2008 nr 5–6; Szuwalska M., Wspomnienie o Janie Sunderlandzie, w: Polska Fotografia Artystyczna IV Sympozjum Historyczne, Szczecin 1989; – „Foto” 1979 nr 10 s. 312; „Fotografia” 1979 nr 3/15 s. 52; „Trybuna Ludu” 1979 nr 210, 1980 nr 26; „Życie Warszawy” 1979 nr 208, 210.
Magdalena Skrejko